RENESANSOWY POMNIK NIEZNANEJ KOBIETY NA ŚCIANIE KAPLICY PW. MATKI BOŻEJ RÓŻAŃCOWEJ W KOŚCIELE PARAFIALNYM PW. ŚWIĘTEGO DUCHA W ŁOWICZU

Łowicz ze swoimi budynkami kościołów katolickich jest miastem, w którym dostrzegamy style charakterystyczne od epoki gotyku do czasów współczesnych. O tych stylach możemy się uczyć na przykładzie kościołów pw. Świętego Bartłomieja, Świętej Trójcy czy Świętego Ducha¹.

Historia w sposób niegodziwy potraktowała dwa pierwsze kościoły klasztorne, ale pozostał nam czynny kościół pw. Świętego Ducha, najpierw szpitalny z XIV w. przytułek w XIX i szpital, później parafialny².

Mury wymienionych kościołów pochodzą z wieków od XIV do XVI, zaś naszej prześwietnej kolegiaty, dziś bazyliki, pochodzą z XVII wieku z kaplicą Świętej Wiktorii, którą pobudowano w XVI wieku.
Chlubimy się tym kościołem, bo i ranga tej świątyni w naszej historii była znacząca. Opiekunowie tej świątyni, w drugiej osobie po królach, arcybiskupi, pozostawili swoje ślady budując kaplice, zamawiając swoje pomniki renesansowe, barokowe.

W Łowiczu jest także nie mniej cenny pomnik, o którym mówimy, ale wiemy bardzo mało i jest to pomnik dotychczas określany, jako nieznanej damy, znajdujący się w zewnętrznym murze kościoła pw. Świętego Ducha⁵. Nie wiemy, kto jest autorem tego dzieła z okresu renesansu. Nie wiadomo było także, kogo przedstawia ten pomnik.
W katalogu zabytków mamy informację, iż jest to „płyta nagrobna z płaskorzeźbą leżącej damy”⁶. Pewne wskazówki czy wiedzę przekazał nam ks. Zbigniew Skiełczyński i podążyłem tym śladem wskazanym przez niego⁷.

Obecnie pomnik jest wkomponowany w zewnętrzną, południową ścianę kaplicy pw. Matki Bożej Różańcowej. Jest, więc odkryty, działają na niego zewnętrzne warunki atmosferyczne – słońce, deszcz, śnieg, mróz. Wg R. Oczykowskiego jest to pomnik pochodzący z okresu polskiego renesansu i już przez to posiada swoją wartość historyczną⁸. Jako że został wykonany w piaskowcu, posiada mniejszą wartość w odróżnieniu do pomników prezentowanych w dawnej kolegiacie, obecnie łowickiej bazylice mniejszej. Dziś, ten pomnik z racji epoki, w której powstał, kiedyś nieznanej damy, powinniśmy zachować dla potomnych. Przedstawiona postać kobiety ubrana jest w stój matrony, matki i żony. Zdaje się lekko uśmiechać, wyraźne rysy twarzy świadczą, że przedstawiona, to osoba żywa, w trakcie wypoczynku. Odpoczywa i podpiera głowę prawą ręką. Głowa spoczywa na ozdobnej poduszce, w lewej ręce trzyma chusteczkę (oznacza - jej stan szlachecki). Podobnie przedstawiona w Brzezinach jest w rzeźbie Jana Michałowicza znana i rozpoznana Urszula Leżeńska, ma lekko zwróconą głowę, która spoczywa na ozdobnej poduszce⁹.

„Już sposób upozowania zmarłej nie na sarkofagu, lecz bezpośrednio na płycie, na miękkiej poduszce, sugerujący nastrój snu wypoczynku ma na celu, jak się zdaje, przede wszystkim spotęgowanie postaci, zbliżenie jej do patrzących, pokazanie śmierci środkami, które zwykle określają życie”¹⁰. Podobnie spoczywa dama z Łowicza.

Autorka książki na tej samej stronie o Leżeńskiej pisze: „Fałdy szat są stylizowane i mają własne dukty niezależne od układu ciała”. Dalej pisze „noszono suknie obcisłe na piersiach, a rozszerzane od pasa równoległym układem kontrafałdowym”. Długość i obfitość materiału w sukni prezentowana w rzeźbach łowickiej damy w kościele pw. Świętego Ducha i opisywanej Urszuli Leżeńskiej z Brzezin czy Śleszyńskiej w katedrze ma także znaczenie praktyczne. W czasach, gdy noszenie osobistej bielizny nie było zbyt powszechne, długa i szeroka suknia zapewniała dyskrecję np.: podczas dosiadania konia. Przedstawiony pasek z klamerką podtrzymujący suknię u damy łowickiej, może sugerować, że jest to druga suknia założona na suknię będącej bliżej ciała. W stroju codziennym zamężnej kobiety szyję okrywał rąbek, czyli chusta płócienna, spadająca na ramiona, jak to przedstawione jest w łowickiej rzeźbie spięta na piesiach, zaś u Urszuli pod brodą. Obie panie mają na szyi zawieszone ozdoby w postaci łańcucha. Szczególnie bogaty łańcuch spoczywa na piersiach Urszuli. Pomimo, że strój przedstawiony w rzeźbie łowickiej damy wykonano w II połowie XVI wieku i jak widzimy z wyglądu, ten strój nie ma w ogóle cech renesansowych wprowadzonych w tym czasie¹¹.

Hipotetyczne, pierwotne miejsce ułożenia pomnika Karśnickiej obok pierwszego pochowanego w kolegiacie, gnieźnieńskiego abpa Przerębskiego znajdowało się w prezbiterium. Prawdopodobnie pomnik arcybiskupa znajdował się w miejscu położenia portretów i obudowy z czarnego marmuru arcybiskupów, braci stryjecznych Leszczyńskich. Płyta przedstawiająca postać Karśnickiej była ułożona w miejscu, gdzie znajduje się dziś płyta arcybiskupa Przerębskiego¹⁵. Za tym przemawia ułożenie wyrzeźbionej w kamienieniu postaci arcybiskupa, który obserwuje ołtarz. Postać matrony była oddalona od ołtarza, jej głowa znajdowała się przy głowie duchownego, jako wyraz szacunku. Trudno by było sobie wyobrazić, aby matrona była ułożona bliżej ołtarza niż arcybiskup. Rozpatrując temat pomnika arcybiskupa i rzeźby damy należałoby się zastanowić jak wyglądał jej pomnik wykonany w czasach epoki renesansu? Podobne pytania można postawić mówiąc o pomniku abpa Przerębskiego zmarłego w 1562 r. Pomnik jej wuja, jednopostaciowy, został wykonany przez włoskiego rzeźbiarza Hieronima Canavesiego w przedziale czasowym lat 1562-1565¹⁶. W swojej książce Oczykowski pisze, iż pomnik został zniszczony w XVII wieku i odrestaurowany staraniem ks. Stanisława Krajewskiego, kustosza łowickiego¹⁷. Być może zniszczony podczas najazdu szwedzkiego pomnik znajdujący się w dzisiejszym miejscu zamontowano już w latach sześćdziesiątych, wieku siedemnastego po śmierci obu braci stryjecznych Leszczyńskich. W tym też czasie prawdopodobnie rozmontowano pomnik naszej damy i przeniesiono w miejsce nieznane. Nie wiemy jak w całości wyglądał pomnik arcybiskupa i naszej damy, ponieważ pozostały tylko płyty. Biorąc pod uwagę okres renesansu i osoby, które są prezentowane na tych płytach, ich pomniki były wykonane zgodnie z modą tej epoki. Pomnik arcybiskupa wykonany w latach sześćdziesiątych, zaś pomnik damy w latach osiemdziesiątych XVI wieku. Przypatrując się pomnikom wykonanym w II połowie XVI wieku widzimy, iż zawierały wiele elementów ozdobnych świadczących o wielkim znaczeniu osoby, którą przedstawiają. W obu przypadkach w Łowiczu pozostała tylko sama płyta przedstawiająca osobę. Zniszczone zostały zębem czasu, niedbałym przenoszeniem lub wojną; wnęka, galeryjki, arkady, gzymsy, obramowania, ornamentyka - a więc te elementy, które były charakterystyczne dla pomników renesansowych. Do dziś nie znaleziono jakiegokolwiek elementu prezentującego obudowę pomników Naszej Świętoduskiej Damy i jej wuja. Biorąc pod uwagę pomnik abpa Uchańskiego wykonanego w tym samym czasie można sobie wyobrazić jak wyglądał ten pomnik dzięki pozostałościom zachowanym w Łowickiej Arkadii u Heleny Radziwiłłowej. Kolekcjonerka ta, przeniosła z kolegiaty łowickiej wiele elementów z pomnika wykonanego w epoce renesansu do Arkadii¹⁸.

Być może tablica przez te przeszło 400 lat i przenosiny pomnika została zniszczona lub zapomniana. Brak wiedzy o tej damie, nie pozwala jej umiejscowić w środowiskach artystycznych wytwórców pomnika²². 

Ks. Zbigniew Skiełczyński metodą elimanacji, jako pierwszy historyk, rozpoznał właściwie, kogo przedstawia pomnik nieznanej damy²⁶. Analizując dzieło jezuity Szymona Starowolskiego z 1655 r. stwierdził, iż jest to pomnik Barbary Sarnowskiej, która była córką Andrzeja, sędziego ziemi sieradzkiej (Iudicis Terrestris Sieradiensis) później burgrabi krakowskiego i Anny z domu Przerębska²⁷.

Stanisław miał trzech braci: Krzysztofa, Mikołaja i Sebastiana. Barbara, jego żona urodziła mu jednego syna Jan i zmarła, pochowana w kolegiacie łowickiej, w pobliżu swego wuja abpa Jana Przerębskiego arcybiskupa gnieźnieńskiego, posła urodzonego (legatus natus), Królestwa Polskiego³².

Syn Stanisława „Jan, młode lata w cudzych krajach przetarłszy, dworzaninem potem był u Zygmunta III. poseł na sejm 1613. ztamtąd komissarz do zapłaty wojsku związanemu, i w roku 1629. deputat na trybunał skarbowy, był dalej pisarzem ziemskim Łęczyckim, a z Bykowskiej wojewodzianki Sieradzkiej zostawił potomstwo³⁵”.

Bracia Stanisława Karśnickiego, a wujowie Jana, byli znani w Koronie i opisywani w herbarzach.

Krzysztof, syn Jakuba pisarza łęczyckiego, brat Stanisława sędziego, Gnieźnieński i Krakowski kanonik 1579 roku, kanclerz u Piotra Myszkowskiego, biskupa Krakowskiego 1582. W latach 1565-1567 student prawa w Padwie; kanonik krakowski 1594 r., opat przemęcki 1605 r. Kilkakrotnie deputat na Trybunał koronny, a 1587 roku reprezentował kapitułę gnieźnieńską na sejmie koronacyjnym. 
W 1592 roku był w Padwie, z młodymi Tenczyńskimi³³.

Mikołaj, drugi brat, został podkomorzym łęczyckim 1588 r. Pisarz łęczycki. 
Miał 2 córki i 2 synów.

Sebastyan trzeci brat, chorąży Łęczycki, siły do podziwienia wielkiej, tak, że dwanaście postronków drutowych złożonych w kupę, jednym targnieniem zerwał, karetę poszóstną, wszystkim biegiem zapędzoną za tylne ująwszy koło, zatrzymał, syn jego Stanisław kanonik Gnieźnieński i Łowicki, ojcu w sile wyrównał.". Drugi syn Jan, rotmistrz, wsławił się w walkach na Wołoszczyźnie. Stanisław Karśnicki zmarł w 1602 r.

W Łowiczu także było znane nazwisko Karśnickich i Sarnowskich, ale autor nie starał się o zbadanie więzów rodzinnych, gdyż to wkraczałoby poza ramy publikacji. Grzegorz Sarnowski h. Jastrzębiec w Łowiczu występuje, jako starosta za czasów abpa Jana Łaskiego. Z Sarnowskich występuje Szymon (1576-1639) syn Pawła i Doroty Biernackiej. Wybrany do kapituły krakowskiej 1613 r. cantor krakowski od 1636 r.³⁴. W Krakowie Kasper Karśnicki (szlachcic) w roku 1591. wziął ślub z Barbarą Zandzianką³⁵. Świętosław Sarnowski, generalny ekonom dóbr arcybiskupich, prezydował na sejm Trybunału Koronnego w Piotrkowie i Lublinie 14 razy³⁶. W roku 1640. występuje w Padwie kanonik włocławski Krzysztof Karśnicki³⁷. Jan Karśnicki bratanek Stanisława Karśnickiego był kanonikiem gnieźnieńskim i łowickim³⁸. Adam Sarnowski 1641-1690 kanoniki łowicki, fundi Sierżniki z nominacji abpa Prażmowskiego w dniu 15 V1671, zrezygnował w 1690 r.³⁹. Stanisław Karśnicki kanonik Łęczycki i Łowicki w latach 1745-zmarł 22 VII. 1759 fundi Sierżniki. Nominował go abp Krzysztof Szembek 25 września 1745 r. Od 1753 był plebanem w Bednarach koło Łowicza⁴⁰. Także na ziemi łowickiej występuje nazwisko Karśnicki, jako infułat łaski. Był nim ksiądz - kanonik w parafii łaskiej, który w 1715 r. odbudował w Domaniewicach budynek kościoła po pożarze⁴¹. Ludwik Karśnicki (Karsznicki) h. Jastrzębiec kasztelan wieluński wywodził się z rodziny występującej w sieradzkim z XIV w. Był synem Konstantego i Teresy z Rozwadowskich⁴². Czy te osoby są związane z Karśnickimi z Sieradza, trzeba by zapytać genealogów. I tu widzimy, że Barbara z Sarnowskich Karśnicka spowinowacona w wieloma rodami łącznie z rodem Przerębskich, znalazła swoje miejsce wiecznego spoczynku w kolegiacie, dziś katedrze łowickiej i jej doczesne prochy tam się znajdują. Mocne wsparcie Barbara miała ze strony rodziny matki. Drugi brat matki, Andrzej Przerębski był kanonikiem gnieźnieńskim i krakowskim, brat Piotr był prepozytem kapituły krakowskiej i sekretarzem króla⁴³. Decyzja pochowania jej tam, poparta była protekcjami skoligaconych rodów Karśnickich, Przerębskich czy Sarnowskich z wieloma kanonikami gnieźnieńskimi, łęczyckimi, łowickimi. Dziś jej pomnik znajduje się w kościele Świętego Ducha w Łowiczu i jest już to znana dama.

Wg mojej postawionej hipotezy pierwotnie w XVI w. zamontowany układ pomników w prezbiterium przedstawiał się następująco; Pomnik abpa Jana Przerębskiego znajdował się w miejscu gdzie obecnie znajdują się portrety malowane na blasze miedzianej braci Leszczyńskich. Głowa abpa Porębskiego znajdowała się w kierunku nawy środkowej, tzn. arcybiskup patrzył na ołtarz. Dalej od ołtarza, w kierunku nawy znajdował się pomnik przedstawiający jego siostrzenicę Barbarę z głową skierowaną obok głowy arcybiskupa. Biorąc pod uwagę pewne zaburzenie proporcji szerokości figury, być może, postać kobiety i arcybiskupa były ułożone we wnęce pod jakimś kątem. Wynika to z zasad zdobnictwa pomników w tym czasie np. pomnik kobiety w kościele brzezińskim, pomnik abpa Uchańskiego w kolegiacie, czy pomników małżeństwa Śleszyńskich. Rzeźba zgodnie z ówczesnymi zwyczajami było obudowana ozdobnymi elementami rzeźbiarskimi, które zostały podczas przenosin pomnika zniszczone. Prawdopodobnie, podczas przenosin lub podczas wojny zniszczono obudowę pomnika arcybiskupa Przerębskiego. Swoją hipotezę wzajemnego ułożenia stawiam na podstawie układu wyrzeźbionych figur. Rzeźba figur nie pasuje do wmontowania ich po lewej stronie ołtarza. Arcybiskup wtedy patrzyłby na kościół, a głowa jego siostrzenicy byłyby przy jego nogach. Arcybiskup w założeniach religijnych winien patrzyć na tabernakulum, gdzie ukryty jest Chrystus. Porównując inne pomniki wykonane w II połowie XVI wieku, jest niemożliwe, aby wyrzeźbione płyty tak jak prezentują się dziś w łowickiej katedrze i kościele parafialnym Świętego Ducha istniały bez elementów architektonicznych występujących w rzeźbie renesansowej. Gdy w XVII wieku było potrzebne miejsce dla następnych arcybiskupów, a rody Przerębskich, Sarnowskich czy Karśnickich straciły na znaczeniu, pomnik Karśnickiej z opisaną płytą przeniesiono w inne, nieznane nam miejsce w kolegiacie. W tym czasie także dalej przeniesiono płytę i zniszczono lub skradziono w czasie potopu zdobnictwo wokół rzeźby przedstawiającą abpa Przerębskiego. Pomnik przeniesiono dalej od ołtarza, aby umieścić portrety z obudową, arcybiskupów, braci stryjecznych Leszczyńskich.

1. Dawny gotycki kościół dominikanów, orientowany pw. Świętej Trójcy przy ulicy Podrzecznej, dziś siedziba szkół zawodowych. Wyraźnie zaznaczone orientowane prezbiterium i nawa główna. Wnętrze wielokrotnie przebudowane. Korytarz i sklepienie na I piętrze w oryginale. Fot. 1999 r.
2. Fragment planu Łowicza z 1823-24. Układ ulicy Stanisławskiego (poprzednio zwanej ulicą Krakowską) i obiektów; klasztoru Bernardynów, kościoła pw. Świętego Ducha i rynku Nowego Miasta z zabudową. Ze zbiorów K.M.W.
3. Abp Jan Przerębski. Ze zbiorów własnych.
4. Tablica inskrypcyjna Jana Michałowicza z Urzędowa - polskiego Praksytelesa, Obywatela Krakowa. Zmarł w 1583 r. pochowany w podziemiach kolegiaty, dziś w nieznanym miejscu świątyni, prawdopodobnie w kaplicy fundowanej przez abpa Uchańskiego, którą Jan sam wykonał. Fot. K.M.W. 2018 r. 
5. Tak przedstawił opis na tablicy inskrypcyjnej Jana Michałowicza z Urzędowa w swoim dziele Szymon Starowolski, jezuita, Monumenta sarmatarum beatae aetrnitati. Kraków, 1655 r.
6. Inskrypcja fundatorów kaplicy Matki Bożej Różańcowej w kościele pw. Świętego Ducha w Łowiczu. Kaplica dobudowana w latach 1818 – 1833. Fot. 2017 r.
7. Rzeźba Barbary Karśnickiej na zewnętrznej ścianie kaplicy pw. Matki Bożej Różańcowej. Fot. 2011
8. Pierwszy arcybiskup, prymas Jan Przerębski pochowany w 1562 r. w kolegiacie łowickiej. Rzeźba wykonana w czerwonym marmurze przez Jana Cinniego z Sienny w Krakowie. Zniszczony przez Szwedów w XVII w. Zachowała się tablica inskrypcyjna. Częściowo odrestaurowany przez ks. Stanisława Krajewskiego w XVII w. Fot. 2018 r.
9. Treść tablicy inskrypcyjnej pod płytą pomnika arcybiskupa Przerębskiego, przekazana także przez Szymona Starowolskiego w 1655 r. Fot. 2018 r.
10. Fragment z panoramy Łowicza G. Brauna i F. Hogenberga w dziele „Civitates Orbis Terrarum” z końca XVI i pocz. XVII w. Pełna nazwa dzieła „Georgius Braunius Agrippinus. Teatri praecipuarum totius mundi urbium (Przedstawienie wyróżniających się miast świata)”. Jerzy Braun wydał 6 tomów w latach 1572-1618.
11. Rysunek rekonstrukcyjny pomnika abpa Jakuba Uchańskiego dzięki zachowanym elementom w Arkadii. W kolegiacie przeprowadzano w 1783 r. remont kaplicy pw. Świętej Wiktorii a Helena Radziwiłłowa, właścicielka Nieborowa i Arkadii, w roku 1793 zakupiła i zamontowała renesansowe pozostałości w Przybytek Arcykapłana w Arkadii. Przenosząc pomnik arcybiskupa z kaplicy Świętej Wiktorii w obecne miejsce odrzucono elementy renesansowe. Pomnik oprawiono w elementy klasycystyczne. W Arkadii wg oceny znawcy, Witolda Kieszkowskiego zachowało się; 15 herm, węgary, rozety, fryzy, płaskorzeźby, płaskorzeźby z puttami, syreny, obramowania płyt, zwieńczenie pomnika, fragmenty ozdobnych nisz. W kościele kolegiackim pozostawiono renesansowe elementy; herb „Radwan” podtrzymywany przez putta, alabastrowy pomnik i renesansową rozetę. Rekonstrukcji wizualnej pomnika arcybiskupa prezentowanego na rysunku filara obok kaplicy Świętej Wiktorii dokonano na podstawie pracy Witolda Kieszkowskiego z 1950 r. Witold Kieszkowski h. Rogala (1903-1950) - historyk sztuki, konserwator zabytków, uczestnik wojny z bolszewikami w 1920 r. Uniwersytet Warszawski ukończył w 1929 r. był uczniem Zygmunta Botowskiego. Od 1935, przez rok był konserwatorem zabytków województwa Warszawskiego i Białostockiego. Zmarł w Warszawie w 1950 r. Jest autorem pracy pt.; „Lapidarium renesansowe w Arkadii. Ze studiów nad sztuką Jana Michałowicza z Urzędowa” w tej publikacji wykazał pokrewieństwo świadczące o wykonawstwie tych elementów przez Jana Michałowicza z Urzędowa.
12. Element zdobniczy wieńczący pomnik abpa Uchańskiego zachowany w Arkadii. Fot. 2004 r.
13. Hermy z pomnika, obecnie w Przybytku Arcykapłana w Arkadii. Fot. 2018 r.
14. Postać Śleszyńskiej z piętrowego pomnika małżeństwa w katedrze łowickiej. Pomnik zachowany z wieloma fragmentami pierwotnymi. Anna z Pawłowa Dzierzgowska córka Pomścibora Dzierzgowskiego, siostra abpa Mikołaja Dzierzgowskiego i Jana Dzierzgowskiego, starosty warszawskiego i łowickiego, wojewody mazowieckiego. Jan do roku 1544 był kasztelanem czerskim, był generałem w województwie mazowieckim, żonaty i rozwiedziony z Dorotą Sobocką. Pochowany w kościele św. Anny w Warszawie. Anna, po raz pierwszy wyszła za mąż za Pawła Kiernowskiego h. Junosza kasztelana gostyńskiego a po raz drugi za Marcina Śleszyńskiego h. Wieniawa wojskiego i posła ziemi gostyńskiej. Marcin zmarł nagle w Łowiczu 27 IV 1579 r. Pochowany w ówczesnej kolegiacie. Pomnik wystawiła mu żona, a po jej śmierci dostawiono jej rzeźbę, wykonując pomnik piętrowy. Foto. KMW. 2018 r.
15. Prawa strona dzisiejszego prezbiterium w łowickiej bazylice mniejszej. Widoczne portrety malowane na blasze miedzianej, braci stryjecznych Leszczyńskich, pomnik abpa Jana Przerębskiego i odrzwia z herbem Korczak do zakrystii kanonickiej Fot. 2016 r.
16. Treść inskrypcji przed 1655 r., tzn. przed zniszczeniem podczas „potopu”. Pod pomnikiem Barbary Karśnickiej przekazana przez Szymona Starowolskiego z roku 1655.
17. Kościół pw. Świętego Ducha od strony południowej. Widoczne dwie kaplice - MB Różańcowej i kaplica Świętych Kryspina i Kryspiniana.
18. Hipotetyczne ustawienie pomników w prezbiterium kolegiaty abpa Porębskiego i Karśnickiej.
19. Widok ogólny złożonego pomnika Urszuli Leżeńskiej w kaplicy Miedzianków kościoła parafialnego w Brzezinach, wykonany przez Jana Michałowicza z Urzędowa. Artysta pochowany jest w podziemiach kaplicy fundacji abpa Jakuba Uchańskiego w łowickiej katedrze. Fot. K.M.W. 2025

1. APW o/ Łowicz. MOBN w Łowiczu sygn. 5. Maszynopis
2. Albertrandy Jan Chrzciciel, Panowanie Henryka Walezego i Stefana Batorego królów Polski zebrał Edward hrabia Raczyński wyd. w Krakowie 1861
3. Balcer Emil, Krótki opis historyczny Kościoła parafialnego Św. Ducha i dokonanych w nim robót do 1935 roku - i w tymże 1935 r. s. 1. Maszynopis. Z archiwum parafii Świętego Ducha w Łowiczu.
4. Bielski Marcin, Kronika Polska, wyd. 1856
5. Dymek Mirosława Zbigniew Skiełczyński – ksiądz i historyk z Łowicza Łowicz. 2016 r.
6. Braun G. i Hogenberg F. „Civitates Orbis Terrarum” z końca XVI i pocz. XVII w. Pełna nazwa „Georgius Braunius Agrippinus. Teatri praecipuarum totius mundi urbium (Przedstawienie wyróżniających się miast świata)”. G. Braun wydał 6 tomów w latach 1572-1618.
7. Gawarecki Hipolit, Pamiątki historyczne Łowicza, Warszawa 1844
8. Grzelak W. (ks.), Domaniewice, 1633-1933. Łódź 1933
9. Kamińska Monika IHS UJ. Krypty, grobowce, groby - cmentarz po posadzką katedry łowickiej (w) Krypty Prymasów. Łowicka nekropolia. Łowicz, ISBN 978-83-952344-4-6
10. Kieszkowski Witold, Lapidarium renesansowe w Arkadii ze studiów nad sztuką Jana Michałowicza z Urzędowa, Biuletyn Historii Sztuki. R.12 1950. Nr 1/4
11. Kozakiewicz Stefan, Jerzy Adam Miłobędzki, Katalog zabytków sztuki w Polsce, Zeszyt nr V Powiat Łowicki, praca pod red. Jerzego Z. Łozińskiego. Kraków 1953
12. Kozłowska -Tomczyk Ewa, Jan Michałowicz z Urzędowa, Warszawa 1967
13. Kwiatkowski Władysław, Łowicz Prymasowski, Warszawa 1939
14. Niesiecki Kasper S. J. Herbarz Polski, tom V wydany przez Bobrowicza. W Lipsku nakładem i drukiem Breitkopfa i Hjertela 1840
15. Orzelski Stanisław z Borzejowic Starosta Radziejowski, Bezkrólewia ksiąg ośmioro, czyli Dzieje polski od zgonu Zygmunta od r. 1572 do r.1576, Petersburg. Wydał T. III. Bolesław Maurycy Wolff 1856. Piechniak Ludwik, Początki seminariów nauczycielskich, „Nasza Przyszłość” T. 10
16. Skiełczyński Zbigniew Szkice z dziejów sztuki w Łowiczu. Mazowiecki Ośrodek Badań Naukowych MTK Stacja Naukowa w Łowicz, Łowicz 1981
17. Skiełczyński Zbigniew, Powstanie parafii Św. Ducha w Łowiczu, Łowicz 2004
18. Starowolski Szymon S.J., Monumenta sarmatarum beatae aetrnitati, Kraków 1655 Sygański Jan, Z dawnych metryk Kościoła Maryackiego w Krakowie, Lwów 1911
19. Wardzyński Michał, IHS UW. Marmo bianco statuarioz Carrary oraz inne importowane gatunki marmurów włoskich i istryjskich w małej architekturze i rzeźbie na terenie dawnej Rzeczypospolitej od XVI do końca XVIII wiek. Str. internetowa z dnia 12 III 2018
20. Wegner Jan, Łowicz w latach potopu, Łowicz. 1947
21. Wieteska Józef, Katalog prałatów i kanoników …
22. Wieteska J., Rządy Pruskie w Łowiczu w latach 1794-1806, Łowicz 1984
23. Windakiewicz Stanisław, Księga nacji Polskiej w Padwie. Wyd. Kraków 1888
24. Windakiewicz Stanisław, Polacy w Padwie, Przegląd Warszawski Nr 10/1922
25. Quirini - Popławska Danuta i Łukasz Burkiewicz, Podróże polskich duchownych do Padwy w XV i XVI wieku, Akademia Ignatianum, Kraków 2011

¹ Mury kościołów pw. Świętego Ducha, pw. Świętej Trójcy i Świętego Bartłomieja są charakterystyczne dla budowli epoki gotyku. Inny dawny budynek kościoła, ze względów estetycznych i ocieplenia dawnego zespołu dominikanów obecnie otynkowano, przez co zatracił swój charakter. Typowym układem tych obiektów jest orientowanie kościoła. Jego główny ołtarz (prezbiterium) był zwrócony w kierunku wschodnim. Pozostałością stylu są także strzeliste okna i przypory. „Mikołaj Kurowski zmarły w roku 1411 kościół z klasztorem dla ks. Dominikanów dał wymurować, wedle świadectw Sieykowskiego i Nowowiejskiego”. Gawarecki H. Pamiątki historyczne Łowicza, Warszawa 1844 s.164-5. „Za nowem miastem stał niegdyś kościół z klasztorem ks. Bernardynów, wymurowany nakładem Jana VI Gruszczyńskiego h. Poraj zmarłego w roku1473” j.w. Gawarecki s. 165, Ryszard Rosin (red) Corpus inscriptionum Poloniae tom V Miasto Łowicz, Warszawa Łódź 1987 s. 22, Oczykowski Romuald, Przechadzka po Łowiczu, Łowicz 1921 s. 127,
² Romuald Oczykowski, „Dom parafialny”. Łowiczanin z dnia 5/1911 r.
³ Block Willem syn Franciszka z Mechelen - (1550-1628), twórca pomnika Piotra Tarnowskiego ojca abpa Jana Tarnowskiego w kolegiacie łowickiej po 1604 r. Syn Abraham van den (1572-1628) razem z ojcem rozpowszechnił w Polsce typ pomnika klęczącej postaci z zaakcentowaniem podobizny zmarłego. W Łowickiej kolegiacie pomnik abpa Firleja był zamówiony w 1626 r. w Gdańsku u Abrahama i wykończony przez Wilhelma Richtera samodzielnie wykonując środkowy cokół wraz z ujętą wprawdzie z profilu, ale identyczną pod względem kompozycji alabastrową figurą arcybiskupią. Michał Wardzyński, IHS UW. Marmo bianco statuarioz Carrary oraz inne importowane gatunki marmurów włoskich i istryjskich w małej architekturze i rzeźbie na terenie dawnej Rzeczypospolitej od XVI do końca XVIII wiek. s. 10. Str. internetowa z dnia 12 III 2018 r.
⁴ Ewa Kozłowska-Tomczyk, Jan Michałowicz z Urzędowa, Warszawa 1967, s. 30-37. Także Szymon Starowolski S.J., Monumenta sarmatarum beatae aetrnitati, Kraków 1655, s. 703
⁵ Kaplicę budowano w latach 1818 do 1833. J. Wegner, Łowicz w latach… s. 50. W kaplicy ołtarz Matki Bożej Różańcowej fundacji abpa Potockiego przewieziono z kościoła dominikanów w Łowiczu. Gawarecki H. Pamiątki… s. 165.
⁶ Kozakiewicz Stefan, Jerzy Adam Miłobędzki, Katalog zabytków sztuki w Polsce Zeszyt nr V Powiat Łowicki praca pod red. Jerzego Z. Łozińskiego Kraków 1953 r. s. 36
⁷ Ks. Zbigniew Skiełczyński - Łowiczanin, jego rodzina zamieszkiwała w XIX w na Bratkowicach, dr, Loviciensia, znawca powiązań historii Łowicza z historią kościoła, autor wielu publikacji na temat historii Łowicza, kanonik honorowy Kapituły Łowickiej, członek Łowickiego Towarzystwa Przyjaciół, Honorowy Obywatel Miasta Łowicza. Nauk. APW o/ Łowicz. MOBN w Łowiczu sygn. 5. Maszynopis oraz Zbigniew Skiełczyński Szkice z dziejów sztuki w Łowiczu. Łowicz 1981 r. s. 9 i 10. Mirosława Dymek, Zbigniew Skiełczyński – ksiądz i historyk z Łowicza. Łowicz 2016.
⁸ R. Oczykowski, Przechadzka… s. 133.
⁹ E. Kozłowska-Tomczyk, Jan Michałowicz z Urzędowa, Warszawa 1967 r. s. 12.
¹⁰ Ibidem. Powstanie pomnika Urszuli z Maciejowskich Leżeńskiej datowany jest w granicach 1555 do 1568 r, a nawet do 1573 r. s. 11.
¹¹ Królowa Bona starała się wprowadzać modę włoską. W 30 lat po jej wyjeździe do Barii, rzeźbiono jednak stroje kobiet dość skromne.
¹² Ten strój nie tylko prezentuje łowicka dama, dopatrujemy się także podobieństwa takiego stroju u Urszuli Leżeńskiej w Brzezinach a także Śleszyńskiej w katedrze łowickiej
¹³ Joannis Przeręmbski Archiepiscopi Gnesnen. Legati Nati&Regni Pol. Primatis. Jan Przęrembski
Arcybiskup Gnieźnieński, poseł urodzony Królestwa Polskiego prymas. Napis inskrypcyjny za; Szymon Starowolski, Monumenta Sarmatarum Beatae Aeternitati, drukarnia F. Cezary, Kraków 1655, s. 703. Także Gawarecki Hipolit Pamiątki …. s.81. O zniszczeniu i odtworzeniu napisu inskrypcyjnego pod pomnikiem arcybiskupa pisze, Ryszard Rosin (red.) Corpus inscriptionum
Poloniae, tom V woj. skierniewickie, Zeszyt II Łowicz, s. 84,85
¹⁴ Anna Przerębska - Córka Jakuba i Zofii z Szafrańców, jej wujem byli Stanisław i Samuel Maciejowscy. Spokrewniona z wieloma królewskimi urzędnikami i kanonikami. Najwyższe stanowiska w kościele polskim objął jej brat Jan – arcybiskup, prymas Polski, zm. 1562 r. mając 43 lata w Łowiczu i tu pochowany. Inskrypcja pod pomnikiem przetrwała.
¹⁵ Przerębski pisano także Przerembski. Jan IX Przerembski h. Nowina – H. Gawarecki, Pamiątki historyczne Łowicza, Warszawa 1844, s. 161. Przerębski - Władysław Kwiatkowski, Łowicz Prymasowski, Warszawa 1939, s. 96. Sz. Starowolski Monumenta Sarmatarum Beatae Aeternitati, Kraków 1655. Na tablicy inskrypcyjnej Barbary Sarnowskiej Karśnickiej – nazwisko arcybiskupa napisano Przeręmbski, s. 691
¹⁶ Hieronim Canavesi mediolańczyk, osiadły w Krakowie.
¹⁷ Romuald Oczykowski, Przechadzka… wyd. II s 64.Wieteska J. Katalog prałatów..s.76 i 80.
¹⁸ Podczas przebudowy kaplicy abpa Uchańskiego w 1782 r. pomnik ze szkodą dla dzieła rozebrano, a figurę prymasa z elementami przeniesiono i zamontowano na ścianie nawy bocznej, dając mu klasycystyczną oprawę. W 1793 r. pozostałe renesansowe elementy (ok. 200 szt.) zakupiła do Arkadii Helena z Przeździeckich Radziwiłłowa. Wiele elementów oprawy pomnika Jakuba Uchańskiego wmurowano w ściany Przybytku Arcykapłana w Arkadii. Także wiele elementów znajduje się w muzeum łowickim, muzeum Nieborowie i Łazienkach. Włodzimierz Piwkowski, Arkadia Heleny Radziwiłłowej. Studium historyczne, Warszawa 1998 s. 39.
¹⁹ Jan Wegner, Łowicz w latach…, Łowicz 1947 r. s. 124. Podczas potopu uległa zniszczeniu cała oprawa pomnika Jana Przerębskiego
²⁰ Starowolski.. Monumenta… 687. Analizę liternictwa przedstawia nam Ryszard Rosin. Corpus inscriptionum Poloniae tom V. Zeszyt II s. 85.
²¹ Zbigniew Skiełczyński, Powstanie parafii Św. Ducha w Łowiczu, s. 26. także patrz Szymon Starowolski S.J., s. 703
²² Ibidem. Zb. Skiełczyński,
²³ W prezbiterium kolegiaty (dziś katedra) upamiętniono portretami na blasze miedzianej miejsca spoczynku abpa Andrzeja Leszczyńskiego h. Wieniawa zm. w Skierniewicach. (1653-58) i jego stryjecznego brata Wacława, zm. w Łyszkowicach, (1659-66). Zwłoki prymasa pochowano w krypcie arcybiskupa Przerębskiego. J. Wegner, Łowicz w latach…s. 129. Patrz także, Monika Kamińska IHS UJ. Krypty, grobowce, groby - cmentarz po posadzką katedry łowickiej (w) Krypty Prymasów. Łowicka nekropolia. Łowicz, ISBN 978-83-952344-4-6 s. 99. Kościół pw. Świętej Trójcy znajdował się w posiadaniu dominikanów i jego mury stoją do dziś przy ulicy Podrzecznej, budynek użytkowany przez Zespół Szkół Zawodowych.
²⁴ R. Oczykowski, Przechadzka po Łowiczu, wyd. II, Łowicz 1921, s. 133 „Na zewnątrz kaplicy Różańca Świętego wmurowano pomnik piaskowy w stylu odrodzenia, przedstawiający postać niewiasty niewiadomego nazwiska; starzy ludzie utrzymują, że bractwo Różańca św. przeniosło go z kościoła dominikanów” Emil Balcer, Krótki opis historyczny Kościoła parafialnego Św. Ducha i dokonanych w nim robót do 1935 roku - i w tymże 1935 r. mpis s. 1. Z archiwum parafii Świętego Ducha.
²⁵ J. Wieteska, Rządy Pruskie w Łowiczu w latach 1794-1806, Łowicz 1984, s. 14(4)
²⁶ Ks. Zb. Skiełczyński poddał analizie wszystkie pomniki renesansowe znajdujące się w Łowiczu z okresu renesansu i baroku opisane w dziele Starowolskiego. Skiełczyński, Szkice z dziejów… s. 9-10
²⁷ APW o/ Łowicz. MOBN w Łowiczu sygn. 5. S 2 – 5 Maszynopis. Do takiego wniosku drogą eliminacji doszedł ks. Skiełczyński analizując podpisy u Starowolskiego pod pomnikami.
²⁸ Nasuwa się pytanie, prawdopodobnie bez odpowiedzi, o warsztat, w jakim wykonywano te pomniki.
²⁹ Stanisław z Borzejowic Orzelski Starosta Radziejowski, Bezkrólewia ksiąg ośmioro, czyli Dzieje polski od zgonu Zygmunta od r. 1572 do r.1576, Petersburg. Wydał Bolesław Maurycy Wolff 1856. T. III. s 86, także zobacz Jan Chrzciciel Albertrandi, Panowanie Henryka Walezego i Stefana Batorego królów Polski zebrał Edward hrabia Raczyński wyd. w Krakowie 1861, s. 72 i 88. Rok 1576, styczeń - zwolennicy Stefana Batorego przybyli pod Jędrzejów na pospolite ruszenie.
³⁰ W roku 1575, 15 grudnia wybrana została królową Anna Jagiellonka. 1576. - Do Krakowa przybyła, aby tu oczekiwać na ślub ze Stefanem Batorym. 1 Maja – odbyła się koronacja Stefana Batorego i Anny Jagiellonki. Wybór Anny i Stefana na króla Polskiego ogłosił marszałek sejmowy Mikołaj Sienicki, podkomorzy chełmski. Z racji priorytetów winien tego dokonać prymas. Annę Jagiellonkę i Stefana Batorego koronował bp Karnkowski na Wawelu, zyskując tym czynem sympatię króla Polski.
³¹ M. Bielski, Kronika Polska Kraków 1856 s 53. Niesiecki Herbarz Polski T V Lipsk 1840 s 46-47.
³² Pod koniec XVI w. arcybiskupi tytułowali się „ Z łaski Bożej i Stolicy Apostolskiej świętego Kościoła Gnieźnieńskiego Arcybiskup, Prymas Królestwa Polskiego i Pierwszy Książę” w XVII wieku dodano „i Wielkiego Księstwa Litewskiego” Tytuł „Legatus Natus” „poseł od urodzenia” tzn. od chwili wybrania go na stolicę arcybiskupa gnieźnieńskiego. Od 1515 r prymas ( pierwszy) Polski przedstawiciel papieża na dany teren. Pierwszym, w historii Polski, legatem papieskim był abp Kietlicz w XIII w. ten przyznany był w związku z chrystianizacją Prus. Z racji braku możliwości sprawowania tego urzędu, papież odebrał mu uprawnienia na Prusy. Abp Jan Przerębski był założycielem szkoły prywatnej w Skierniewicach, którą organizował Benedykt Herbest. Herbest przyjechał z Krakowa, gdyż panowała tam epidemia. Ludwik Piechniak Początki seminariów nauczycielskich, „Nasza Przyszłość” tom 10 s. 164.
³³ Marcin Bielski, Kronika Polska, wyd. 1856, s. 53. oraz Kasper Niesiecki S. J. Herbarz Polski, tom V wydany przez Bobrowicza. W Lipsku nakładem i drukiem Breitkopfa i Hjertela 1840, s. 46 – 47.
³⁴ Marcin Bielski, Kronika Polska, wyd. 1856, s. 53. oraz Kasper Niesiecki S. J. Herbarz Polski, tom V wydany przez Bobrowicza. W Lipsku nakładem i drukiem Breitkopfa i Hjertela 1840, s. 46 – 47.
³⁵ Windakiewicz op. cit. s 49
³⁶ Wieteska Józef, Katalog… s. 50
³⁷ Windakiewicz S., Księga nacji polskiej w Padwie. s. 49.
³⁸ K. Niesiecki, Herbarz Polski, wyd. J.N. Bobrowicz, Lipsk 1839-1845, t. 5 s. 46-49
³⁹ Wieteska J, Katalog… s. 77.
⁴⁰ Ibidem s. 105.
⁴¹ Grzelak W. (Ks.), Domaniewice, 1633-1933. Łódź 1933 s. 8. Ks. Andrzej Józef Karśnicki vel Karsznicki +1726. Prepozyt łaski, Prepozyt radomszczański, Kanonik chełmski, Kanonik gnieźnieński, Kanonik kijowski, Kanonik łęczycki, Kanonik sieradzki, Infułat łaski, Oficjał Radomszczański. Został pochowany w kościele łaskim. Podczas II WS, zarządzeniem władz, szczątki i trumna przeniesiona na cmentarz.
⁴² Polski Słownik Biograficzny, tom XII. Wrocław 1966-67 s. 142.
⁴³ Skiełczyński, Szkice z dziejów… s. 10